Vrijheidsbeperkende maatregelen

De regelgeving voorziet voor het gewoon en buitengewoon basis- en secundair onderwijs, alsook voor de onderwijsinternaten, een principieel verbod op afzondering en fixatie. In veel scholen en internaten zal het doorgaans niet aan de orde zijn om dergelijke maatregelen te nemen. Enkel in uitzonderlijke omstandigheden, en onder wettelijk bepaalde voorwaarden, kan van dit verbod worden afgeweken. 

Vrijheidsbeperkende maatregelen zijn maatregelen die een beperking van keuzevrijheid en/of contact met de buitenwereld van een leerling of interne inhouden. 

Twee vormen van vrijheidsbeperkende maatregelen worden wettelijk geregeld: 

• Afzondering: dit is het verblijf van een leerling of interne in een ruimte, die ze niet zelfstandig kunnen verlaten. 
• Fixatie: dit is elke handeling of elk gebruik van materiaal die de bewegingsvrijheid van een leerling of interne beperkt, verhindert of belemmert, waarbij deze niet zelfstandig de bewegingsvrijheid kan herwinnen.
  • Niet alle vormen van fixatie vallen onder deze regelgeving. Medicamenteuze fixatie, bijvoorbeeld, kan doorgaans enkel uitgevoerd worden door de behandelende arts van de leerling/interne. Dit valt buiten het wettelijk kader rond de vrijheidsbeperkende maatregelen.

Er geldt een algemeen verbod op het gebruik van afzondering en fixatie. Enkel in twee situaties zijn afzondering en fixatie uitzonderlijk mogelijk:

1. Bij acuut en ernstig gevaar voor de leerling of anderen, om de veiligheid te herstellen
2. Bij potentieel gevaar, ter preventie van acuut en ernstig gevaar, en ter bevordering van de ontwikkelings- en ontplooiingskansen van de leerling

In beide gevallen moeten de wettelijk vastgelegde voorwaarden nageleefd worden: 

• De afzondering of fixatie is altijd het laatste redmiddel. Enkel wanneer preventieve en alternatieve maatregelen niet (langer) volstaan, kan je overgaan tot afzondering of fixatie.
• De afzondering of fixatie worden toegepast op maat van de leerling. 
• Er wordt blijvend gezocht naar minder ingrijpende maatregelen. 
• Het contact tussen de leerling en het personeel blijft behouden. De leerling moet in staat zijn om de communicatie met een personeelslid te initiëren.
• Bij afzondering is het wettelijk verplicht dat een afzonderingskamer gebruikt wordt. Hieronder vind je de voorwaarden waaraan een ruimte moet voldoen om wettelijk in orde te zijn.

Bij acuut en ernstig gevaar moet je bijkomend rekening houden met de volgende drie voorwaarden: 

• De maatregelen worden zo kort mogelijk ingezet, en worden ook onmiddellijk stopgezet als er geen sprake meer is van ernstig gevaar.
• Het toepassen van afzondering en fixatie op hetzelfde moment moet vermeden worden.
• Mechanische fixatie bij ernstig en acuut gevaar, zoals het gebruik van een polsbandje of een blijfstoel, is altijd verboden bij leerlingen/internen jonger dan 12 jaar. Bij potentieel gevaar, of ter bevordering van de ontwikkelings- en ontplooiingskansen is mechanische fixatie wel mogelijk, indien de nodige schriftelijke toestemmingen werden verkregen (zie hieronder).

Bij het gebruik van afzondering of fixatie bij potentieel gevaar, of ter bevordering van ontwikkelings- en ontplooiingskansen, is het verplicht om een schriftelijke toestemming te verkrijgen van de wettelijke vertegenwoordiger van de leerling. De leerling moet zelf ook toestemmen, tenzij deze niet tot een redelijke beoordeling van zijn/haar belangen in staat. Onder 'Documenten' vind je een sjabloon toestemmingsformulier terug die je als basis, of ter inspiratie, kan gebruiken.

Telkens wanneer een afzondering of fixatie plaatsvindt, vindt een nabespreking plaats met de ouders. Tijdens deze nabespreking worden er duidelijke afspraken gemaakt over de aanpak van eventuele toekomstige situaties, en over het eventuele gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen ter preventie van gevaar.

Na elke afzondering en fixatie moeten ook bepaalde gegevens geregistreerd worden. Onder 'Documenten' vind je de checklist vrijheidsbeperkende maatregelen, waarin de informatie wordt meegegeven die geregistreerd moet worden, alsook enkele aandachtspunten.

Afzondering en fixatie mogen nooit ingezet worden als straf- of collectieve maatregel.

Als een leerling moet worden afgezonderd, is het verplicht om hiervoor een afzonderingskamer te gebruiken. Dit is een specifieke, veilig ingerichte, hoog beveiligde ruimte, die de leerling of interne niet zelfstandig kan verlaten.

Je kan als school of internaat zelf vorm geven aan een afzonderingskamer, zolang aan vijf voorwaarden is voldaan: 

1. De afzonderingskamer biedt een veilige en rustgevende omgeving;
2. Er is fysieke nabijheid op maat van de leerling mogelijk;
3. Alleen bevoegd personeel kan de afzonderingskamer inkijken en betreden;
4. De afzonderingskamer bevat oriëntatiemogelijkheden, lichtinval en tijdsindicatie die aangepast is aan de noden van de leerling;
5. De leerling kan rechtstreeks contact nemen met een personeelslid, waarbij ook in de mogelijkheid wordt voorzien dat de leerling of interne met het personeelslid kan communiceren.

Niet alle onderwijsinstellingen zijn verplicht om een beleid op te stellen rond vrijheidsbeperkende maatregelen. Enkel als de kans reëel is dat je de maatregelen zal moeten nemen, of als je ooit eerder dergelijke maatregelen hebt moeten nemen, moet je een beleid voorzien. Dit beleid moet te allen tijde raadpleegbaar zijn voor de leerlingen, internen en ouders in het schoolreglement.

Als een school of internaat inschat dat er geen reële kans is op het gebruik van afzondering en fixatie, maar er op een gegeven moment toch gebruik van gemaakt wordt, dan is de school verplicht om vanaf dat moment een beleid op te stellen.

Raadpleeg onder "Documenten" zeker ook de checklist vrijheidsbeperkende maatregelen. Daarin staan de elementen vermeld die minstens opgenomen moeten worden in het beleid, waarop je best de focus legt, alsook enkele aandachtspunten.