De kijk van Koen: burgerschapseducatie als recept voor positieve vrijheid

In zijn bekende essay Two Concepts of Liberty uit 1958 maakt de Britse filosoof Isaiah Berlin het onderscheid tussen twee soorten vrijheid. Aan de ene kant is er negatieve vrijheid. Dat betekent simpelweg dat je vrij bent om je eigen gang te gaan zonder dwang of bemoeienis van anderen.  Daartegenover staat positieve vrijheid. Dat is de vrijheid om daadwerkelijk de baas te zijn over je eigen leven en je doelen te kunnen bereiken, wat vaak samenhangt met de kansen die je krijgt vanuit de gemeenschap. De positieve vrijheid veronderstelt, volgens Berlin, ook de plicht om volop mee te werken aan de vooruitgang van de samenleving. Tussen de twee vrijheden ontstaat een logisch spanningsveld. Te veel nadruk op de gemeenschap kan de negatieve vrijheid onaanvaardbaar verdrukken, en het omgekeerde verzwakt de gemeenschap en ontkent het gegeven dat mensen sociale wezens zijn. In een gezonde democratische samenleving is beide vrijheden voortdurend tegen elkaar afwegen een noodzaak.  

Aan die positieve vrijheid van Berlin dacht ik toen ik afgelopen week mocht spreken op het slotevenement van G-Epic. Dit Europese project, dat voluit Gender Empowerment through Politics in Classrooms heet, mikt op het versterken van het zelfvertrouwen bij jonge meisjes in politieke kwesties. Uit onderzoek blijkt dat zelfvertrouwen niet zoveel verschilt tussen jongens en meisjes van 12 jaar, maar dat er doorheen het secundair onderwijs een kloof ontstaat, waarbij het zelfvertrouwen van jongens toeneemt en dat van de meisjes min of meer stabiel blijft. Dit zorgt in heel Europa voor een genderkloof bij volwassenen.  
Om die kloof te overbruggen hebben de onderzoekers een lessenpakket ontwikkeld voor het secundair onderwijs om jongeren, en in het bijzonder meisjes, te motiveren actief deel te nemen aan politieke discussies in de klas. Dit kan door een veilige ruimte te creëren waar elke leerling en elke mening hetzelfde respect krijgt van klasgenoten én leraren. Tieners in duo’s of kleine groepjes het debat laten voorbereiden, motiveert leerlingen die doorgaans op de achtergrond blijven om actiever te participeren.   

Dit sluit nauw aan bij het pedagogisch project van het Gemeenschapsonderwijs en de belangrijke rol van actief burgerschap daarin. Wij willen jongeren mee helpen opgroeien tot volwassenen met respect voor de overtuiging van anderen, voor de vrijheid om eigen filosofische, ideologische en godsdienstige keuzes te maken, voor de gelijkwaardigheid van man en vrouw en de gelijkwaardigheid van alle mensen over alle verschillen heen. Maar actief burgerschap betekent ook deelnemen aan een democratische samenleving, een actieve rol opnemen en mee helpen bouwen aan een sterkere democratie waarin het voor iedereen goed leven is. Actief burgerschap is durven te proeven van de positieve vrijheid. Daarom is burgerschapseducatie een essentieel onderdeel van ons onderwijs.  

Deze week, op 11 november, herdenken we hoe miljoenen mensen stierven voor de vrijheid. Uit dat lijden, uit dat enorme oorlogstrauma ontstond de plicht om aan een Europese samenleving te bouwen. Een samenleving waarin actieve en democratische burgers er zorg voor dragen dat positieve en negatieve vrijheid in evenwicht blijven. Het is onze opdracht als GO! om alle jongeren, zonder onderscheid, te stimuleren om die taak voort te zetten.  

Koen Pelleriaux  
Afgevaardigd bestuurder